BLOG | Δυσλιπιδαιμία

Κωστής Τσαρπαλής MD PhD, Καρδιολόγος

Η χοληστερόλη είναι μία ουσία αναγκαία για τον οργανισμό μας. Αποτελεί απαραίτητο στοιχείο μίας ευλειτουργούσας κυτταρικής μεμβράνης, αλλά και πρόδρομη ουσία κατά την διαδικασία σύνθεσης συγκεκριμένων σημαντικών μορίων, όπως της βιταμίνης D και στεροϊδών και άλλων ορμονών. Όμως, κάθε κύτταρό μας είναι ικανό να παράγει την χοληστερόλη που χρειάζεται, ασχέτως της διατροφικής πρόσληψης της χοληστερόλης ή άλλων λιπών.

Μάλιστα, εδώ και αρκετά χρόνια είναι γνωστό ότι τα επίπεδα της χοληστερόλης στο αίμα συσχετίζονται με την εμφάνιση αθηροσκλήρυνσης στο τοίχωμα των αρτηριών και συνεπώς, με όλα τα συνεπακόλουθα αυτής (στηθάγχη, έμφραγμα μυοκαρδίου, εγκεφαλικό επεισόδιο, κάποιες μορφές άνοιας, περιφερική αρτηριοπάθεια, στυτική δυσλειτουργία, κ.ά.), ακόμη και εντός των θεωρούμενων ως φυσιολογικών τιμών (π.χ. μεταξύ 150 και 200mg/dl). Αυτή η γνώση έχει προέλθει από μία σειρά μελετών όπως:

• επιδημιολογικές μελέτες: Σε αυτές (κλασσική πλέον η μελέτη του Framingham, δείτε εδώ την ιστορία της δημοσιευμένη στο Lancet ¹) έχει φανεί ότι όσο πιο υψηλή η χοληστερόλη στο αίμα, τόσο πιο υψηλός ο κίνδυνος εμφάνισης καρδιαγγειακής νόσου,
• γονιδιακές μελέτες: Η οικογενής υπερχοληστερολαιμία ² είναι μία γονιδιακή πάθηση, στην οποία οι ασθενείς έχουν συγκεκριμένες γονιδιακές μεταλλάξεις που επηρεάζουν τον μεταβολισμό της χοληστερόλης. Αυτές οδηγούν σε αυξημένα επίπεδα χοληστερόλης στο αίμα και σε αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης αθηροσκλήρυνσης. Πιο συγκεκριμένα, άτομα ετερόζυγα για κάποια από τις μεταλλάξεις που προκαλούν οικογενή υπερχοληστερολαιμία έχουν πολύ υψηλά επίπεδα χοληστερόλης (συνήθως >350mg/dl) και σημαντικά αυξημένο κίνδυνο πρώιμης εμφάνισης αθηροσκλήρυνσης (στην μέση ηλικία ή/και νωρίτερα), ενώ άτομα ομόζυγα για κάποια από τις μεταλλάξεις έχουν πάρα πολύ υψηλά επίπεδα (συνήθως>650mg/dl ακόμη και >1.000mg/dl) και εμφανίζουν σχεδόν με βεβαιότητα αθηροσκλήρυνση (με κλινικά συμβάματα) συχνά στην δεύτερη και τρίτη δεκαετία της ζωής.
• μελέτες παρέμβασης: Αυτές έχουν δείξει ότι παρεμβάσεις με στόχο την μείωση της χοληστερόλης, τόσο με φάρμακα (στατίνες) όσο και με διατροφικές αλλαγές, έχουν δείξει ότι οδηγούν τόσο σε μείωση της χοληστερόλης όσο και σε μειωμένο καρδιαγγειακό κίνδυνο³.

Είναι χρήσιμο εδώ να αναφερθεί ότι εκτός από την ολική χοληστερόλη υπάρχει μία μέτρηση, αυτή της LDL-χοληστερόλης (Low Density Lipoprotein Cholesterol, LDL-C), η οποία μετρά την χοληστερόλη που κυκλοφορεί στο αίμα με την μορφή συμπλεγμάτων με λιποπρωτεΐνες χαμηλής πυκνότητος, και η οποία έχει φανεί να αποτελεί ακόμη πιο αξιόπιστο δείκτη καρδιαγγειακού κινδύνου από την ολική χοληστερόλη. Πρόκειται για την γνωστή ευρέως και ως «κακή» χοληστερόλη. Βεβαίως, υπάρχουν και άλλες συχνές Δυσλιπιδαιμίες (όπως χαμηλή HDL – «καλή» - χοληστερόλη και υψηλά τριγλυκερίδια) στις οποίες όμως δεν θα επεκταθούμε εδώ. Επίσης, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι η υψηλή χοληστερόλη είναι ένας μόνο από τους πολλούς γνωστούς παράγοντες κινδύνου για αθηροσκλήρυνση που όλοι μαζί συνδυαστικά καθορίζουν (σίγουρα μαζί με αρκετούς ακόμη αγνώστους) τον συνολικό καρδιαγγειακό κίνδυνο κάθε ατόμου.

Τι θεωρούμε, όμως, φυσιολογικά και τι υψηλά επίπεδα χοληστερόλης;

Η απάντηση σε θεωρητικό επίπεδο έχει ως εξής: Υψηλή θεωρείται η χοληστερόλη όταν το αναμενόμενο όφελος από την φαρμακευτική παρέμβαση μείωσής της είναι μεγαλύτερο από τον προβλεπόμενο κίνδυνο από την ίδια την αγωγή (λόγω πιθανών παρενεργειών). Ο παραπάνω ευρύς ορισμός μάς οδηγεί στα εξής σημαντικά συμπεράσματα:

1. Οι μη φαρμακευτικές προσπάθειες μείωσης της χοληστερόλης (διατροφή, άσκηση, μείωση βάρους) είναι πάντα ευνοϊκές για την υγεία, ακόμη και όταν κανείς ξεκινά με «φυσιολογικές» τιμές. Κι αυτό γιατί δεν συνοδεύονται από κανέναν κίνδυνο παρενεργειών (αν μη τι άλλο, μόνο παράπλευρα οφέλη μπορεί να απολαύσει κανείς).
2. Οι φυσιολογικές τιμές δεν είναι σταθερές αλλά εξατομικεύονται, ανάλογα με τον αρχικό συνολικό καρδιαγγειακό κίνδυνο, το προβλεπόμενο όφελος από την αγωγή, αλλά και τον προβλεπόμενο κίνδυνο παρενεργειών (για το συγκεκριμένο πάντα άτομο). Και ενώ ο απόλυτος κίνδυνος παρενεργειών είναι σχεδόν ίδιος για κάθε άτομο, το όφελος σε απόλυτη τιμή είναι μεταβλητό, όντας μεγαλύτερο όσο μεγαλύτερος ο αρχικός κίνδυνος (ακόμη κι αν η σχετική μείωση του κινδύνου είναι ίδια). Αυτό εξηγεί γιατί στην πράξη μπορεί να αντιμετωπίζουμε φαρμακευτικά έναν ασθενή με γνωστή στεφανιαία νόσο ακόμη και αν η χοληστερόλη του είναι εντός των «φυσιολογικών» ορίων, ενώ σε κάποιον άλλον χωρίς κανέναν άλλον παράγοντα κινδύνου «επιτρέπουμε» υψηλότερα επίπεδα χοληστερόλης χωρίς ιδιαίτερη ανησυχία.
3. Όταν (αν) τα φάρμακα γίνονται πιο ασφαλή, ο κίνδυνος παρενεργειών μειώνεται, με αποτέλεσμα να δείχνουν καθαρό κλινικό όφελος (δηλ. το όφελος μείον τον κίνδυνο να είναι θετικό) ακόμη και σε μικρότερα αρχικά επίπεδα χοληστερόλης.
4. Νέες μελέτες ή/και νέα φάρμακα μπορούν ανά πάσα στιγμή να αναθεωρήσουν την γνώση μας για το τι πρέπει να θεωρείται υψηλή και τι φυσιολογική χοληστερόλη. Με δεδομένο ότι τα καρδιαγγειακά νοσήματα αποτελούν την πρώτη αιτία θνησιμότητος και νοσηρότητος του πληθυσμού στην Χώρα μας ⁴, κάθε προσπάθεια μείωσης του καρδιαγγειακού κινδύνου μπορεί να συνεπάγεται δυσανάλογα μεγάλα οφέλη στην υγεία του πληθυσμού. Αυτό ισχύει πολλαπλά για τις διατροφικές παρεμβάσεις μείωσης της χοληστερόλης, γιατί όπως προαναφέρθηκε δεν ενέχουν κίνδυνο παρενεργειών παρά μόνο παράπλευρα οφέλη, όπως οφέλη σε άλλους παράγοντες κινδύνου αλλά και συνεπαγόμενο μειωμένο κόστος υπηρεσιών υγείας. Συνεπώς, η διατροφή είναι και θα παραμείνει η βάση κάθε σοβαρής προσπάθειας μείωσης της χοληστερόλης και του καρδιαγγειακού κινδύνου, πάνω στην οποία μπορεί κανείς επικουρικά (αν χρειάζεται) να χρησιμοποιήσει επιπλέον και φαρμακευτικά σκευάσματα.

Ποια είναι όμως η υγιεινή εκείνη διατροφή που μειώνει την υψηλή χοληστερόλη;

Η βασική ιδέα είναι να ενημερωθεί κανείς για τις τροφές και τα συστατικά που αυξάνουν την κακή χοληστερόλη, ώστε σταδιακά να μπορέσει να τα αντικαταστήσει με τρόφιμα και συστατικά που την μειώνουν. Κι όλα αυτά πρέπει να ενταχθούν στο πλαίσιο ενός διατροφικού προτύπου που θα είναι πρακτικά εύκολο και γευστικό, ώστε να είναι και διατηρήσιμο στην διάρκεια του χρόνου.

Τι να αποφεύγω;

Trans λιπαρά: Πρόκειται κυρίως για τα μερικώς υδρογονωμένα λιπαρά οξέα που παράγονται από τις βιομηχανίες τροφίμων από άλλα φυτικά λίπη (υπάρχουν και ως φυσικά συστατικά σε μικρές ποσότητες σε κάποια ζωικά προϊόντα όπως στο γάλα) κυρίως για βελτίωση της γεύσης, της σύστασης, ή/και την επιμήκυνση της διάρκειας ζωής των προϊόντων. Επιπλέον, επιτρέπουν την πολλαπλή χρήση λιπών που προορίζονται για τηγάνισμα. Ανεβάζουν την χοληστερόλη και αυξάνουν δραματικά τον κίνδυνο για αθηροσκλήρυνση, περισσότερο από κάθε άλλο συστατικό συγκρινόμενο ανά θερμίδα. Βρίσκονται κυρίως σε προϊόντα τηγανισμένα (π.χ. ντόνατς, λουκουμάδες) και σε αρτοσκευάσματα (κουλούρια, κριτσίνια, κέικ, μπισκότα, πίτες, σφολιατοειδή). Η κατανάλωσή τους καλό είναι να είναι μηδενική, σίγουρα πάντως <1% των θερμίδων μας, σύμφωνα με τις διεθνείς ιατρικές οδηγίες (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, WHO⁵, Ευρωπαϊκή Καρδιολογική Εταιρία, ESC⁶). Θα τα βρείτε στις συσκευασίες ως μερικώς υδρογονωμένα λιπαρά ή trans λιπαρά. Το πρόβλημα με τα trans λιπαρά οξέα είναι ότι οι κανόνες για την χρήση τους από τις βιομηχανίες τροφίμων και τους χώρους εστίασης είναι ασαφείς, ενώ ο έλεγχος συμμόρφωσης με τους παραπάνω κανόνες καθώς και η σήμανσή τους πάνω στις συσκευασίες γίνεται πλημμελώς, με αποτέλεσμα να είναι πολύ δύσκολο να γνωρίζει κανείς αν και πόσα trans λιπαρά καταναλώνει. Έτσι, τα trans λιπαρά αποτελούν έναν αόρατο εχθρό για την υγεία μας. Υπό αυτό το πρίσμα, πέραν της εκπαίδευσης του καταναλωτή στην αποφυγή τους, είναι ακόμη πιο σημαντικές νομοθετικές πρωτοβουλίες για τον περιορισμό της χρήσης τους αλλά και την σαφή σήμανσή τους στα τρόφιμα. Πράγματι, σε αρκετές χώρες έχουν ήδη ληφθεί τέτοιες πρωτοβουλίες περιορισμού της χρήσης τους (Δανία, Ελβετία, Καναδάς), ενώ στις ΗΠΑ, το 2015, ο FDA έκρινε ότι δεν μπορούν να θεωρούνται πλέον ασφαλή και αποφάσισε την πλήρη εξάλειψή τους από τα βιομηχανοποιημένα τρόφιμα εντός τριετίας ⁷.

Κορεσμένο λίπος: Το κορεσμένο λίπος έχει ισχυρή θετική συσχέτιση με την ολική και την LDL χοληστερόλη ⁸. Βρίσκεται κατά κόρον στα ζωικά προϊόντα (κρέας και γαλακτοκομικά όπως βούτυρο, τυρί, γάλα) αλλά και σε μεμονωμένα φυτικά λίπη (π.χ. λάδι καρύδας, φοινικέλαιο, κ.ά.) που συχνά χρησιμοποιούνται για τηγάνισμα ή σε συνταγές αρτοσκευασμάτων (ψωμί σε φέτες για τοστ, κουλούρια, κριτσίνια, σφολιατοειδή, κ.λπ.). Βέβαια, όλα τα λίπη είναι επί της ουσίας μείγματα λιπών. Για παράδειγμα ακόμη και το ελαιόλαδο αποτελείται κατά περίπου 15% από κορεσμένα λίπη. Τόσο οι Ευρωπαϊκές (όπως της ESC ⁶) όσο και οι Αμερικανικές (όπως του USDA ⁹) οδηγίες συγκλίνουν ότι πρέπει τα κορεσμένα λίπη να αποτελούν <10% του συνόλου των θερμίδων μας και ιδανικά <7% (ή και ακόμη λιγότερο, σύμφωνα με την Αμερικανική Καρδιολογική Ένωση ¹⁰) ειδικά επί αυξημένης χοληστερόλης. Ενδεικτικά, στην φέτα περίπου το 50% των θερμίδων της προέρχεται από κορεσμένο λίπος, κάτι που δείχνει πόσο εύκολο είναι να ξεπεραστούν αυτά τα όρια.

Διατροφική χοληστερόλη: Η χοληστερόλη των τροφών μας βρίσκεται σε προϊόντα ζωικής προέλευσης. Τυπικό παράδειγμα αποτελεί το αυγό. Η αυξημένη κατανάλωσή της συσχετίζεται με αύξηση στη χοληστερόλη του αίματος και στον καρδιαγγειακό κίνδυνο, αν και με πιο ασθενή και μεταβλητό τρόπο από ό,τι με τα προαναφερθέντα λίπη. Αν και στις νέες αμερικάνικες διατροφικές οδηγίες του USDA για την περίοδο 2015-2020⁹ έχει αφαιρεθεί το παλαιότερο ανώτερο ημερήσιο όριο των 300mg για την διατροφική χοληστερόλη, παραμένει η σύσταση για την ελάχιστη δυνατή κατανάλωση διατροφικής χοληστερόλης. Το όριο αυτό παραμένει στις οδηγίες της Ευρωπαϊκής Καρδιολογικής Εταιρίας ⁶. Ενδεικτικά, ένα αυγό (50gr) περιέχει >200mg χοληστερόλης, δηλ. περίπου 70% του ανώτερου συστηνομένου ημερήσιου ορίου.

Τι να προσθέσω;

Φυτικές ίνες: Οι φυτικές ίνες αποτελούν την καλύτερη διατροφική απάντηση στην υψηλή χοληστερόλη, για πολλούς λόγους:

• Πρώτον, γιατί έχουν μία άμεση υπολιπιδαιμική δράση, μειώνοντας τόσο την LDL όσο και
  την ολική χοληστερόλη ¹¹.
• Δεύτερον, γιατί συνδυάζουν άλλα άμεσα παράπλευρα μεταβολικά οφέλη όπως την μείωση των τριγλυκεριδίων και της γλυκόζης (και ειδικά των λιγότερο γνωστών αλλά πολύ επικίνδυνων μεταγευματικών εξάρσεων που παρατηρούνται) αλλά και την αλλαγή στον πληθυσμό των μη παθογόνων βακτηρίων (το βακτηρίωμα) του γαστρεντερικού μας συστήματος σε μικροβιακούς τύπους που προάγουν την υγεία ¹².
• Τρίτον, γιατί οι φυτικές ίνες είναι κομβικές σε κάθε προσπάθεια απώλειας βάρους, κάτι το οποίο μειώνει επιπλέον την χοληστερόλη ¹³.
• Τέταρτον, και εξίσου σημαντικό, είναι το γεγονός ότι οι φυτικές ίνες δεν υπάρχουν απομονωμένες, αλλά ως τμήμα τροφών που έχουν μία σειρά από άλλα θρεπτικά στοιχεία όπως βιταμίνες, αντιοξειδωτικά, και άλλα ιχνοστοιχεία, τα οποία όλα μαζί οδηγούν στην προαγωγή της υγείας (βλ. παρακάτω).

Φυτοστερόλες: Αυτές είναι φυτικές ουσίες παρόμοιες δομικά με την χοληστερόλη, που περιλαμβάνουν τις στερόλες και στανόλες. Υπάρχουν φυσικά σε αρκετά φυτικά τρόφιμα (λαχανικά, δημητριακά, ξηρούς καρπούς) και φαίνεται ότι μειώνουν την χοληστερόλη με το να ανταγωνίζονται με την διατροφική χοληστερόλη για την απορρόφησή τους από το έντερο ¹⁴. Επιπλέον, έχουν δημιουργηθεί τρόφιμα εμπλουτισμένα με μεγάλες δόσεις φυτοστερολών (τα λεγόμενα «λειτουργικά τρόφιμα» όπως βούτυρα, μαργαρίνες, και μαγειρικά λίπη), τα οποία έχουν δείξει ότι και αυτά ίσως μειώνουν την χοληστερόλη μέχρι και 10% σε μία δόση έως 2gr ημερησίως ¹⁵. Δεν υπάρχουν όμως στοιχεία ότι αυτή η μείωση της χοληστερόλης (από τα λειτουργικά τρόφιμα) ακολουθείται από μείωση του καρδιαγγειακού κινδύνου. Δεδομένου ότι αυτά τα προϊόντα έχουν συχνά και αρκετές θερμίδες (λόγω της συνήθως λιπαρής βάσης στην οποία προστίθενται), θα είναι χρήσιμο και ενδιαφέρον να δούμε στο μέλλον να ολοκληρώνονται μελέτες με κλινικά τελικά σημεία. Μέχρι τότε είναι δύσκολο να γίνουν συνολικές πληθυσμιακές συστάσεις.

Έμφαση στην διατροφή και όχι τα συστατικά

Το να αναφέρεται κανείς σε συγκεκριμένα συστατικά χωρίς να τα εντάσσει σε ένα συνολικό διατροφικό πρότυπο με αναφορές σε συγκεκριμένες τροφές και συνταγές είναι άχαρο, βαρετό, αλλά κυρίως δεν βοηθά στην πράξη. Πράγματι, κανείς δεν παραγγέλνει trans λιπαρά, κορεσμένο λίπος ή χοληστερόλη, ούτε από την άλλη φυτικές ίνες ή φυτοστερόλες, αλλά τα τρόφιμα που τα περιέχουν. Η έμφαση, λοιπόν, πρέπει να μετακινηθεί από τα μεμονωμένα συστατικά στα τρόφιμα και τις συνταγές.

Στην πράξη τι πρέπει να τρώμε για να μειώσουμε την χοληστερόλη μας αλλά και να βελτιώσουμε την υγεία και ευεξία μας;

Η βασική ιδέα είναι η έμφαση σε κάθε γεύμα (και όχι μόνο δύο-τρεις φορές την εβδομάδα) σε φυτικές τροφές με την μικρότερη δυνατή επεξεργασία. Αναφέρομαι δηλ. σε μία διατροφή με πολλά όσπρια (φάβα, ρεβύθια, φακές, μαυρομάτικα, φασόλια, γίγαντες, κ.ά.), ολόκληρα ή πλήρη δημητριακά (ως πρωινό βλ. βρώμη, αλλά και κύριο γεύμα, βλ. ρύζι, κριθάρι, φαγόπυρο, ζυμαρικά και ψωμί ολικής, κ.ά.), φρούτα φρέσκα (σε αντίθεση π.χ. με χυμούς ή με αποξηραμένα), και φυσικά άφθονα λαχανικά (όλων των χρωμάτων με έμφαση στα πράσινα, τόσο ωμά όσο και μαγειρεμένα). Σε αυτήν την βάση, η χρήση ξηρών καρπών αλλά και βοτάνων και μυρωδικών όπως τα βρίσκει κανείς στις παραδοσιακές ελληνικές συνταγές μπορούν να κάνουν την διατροφή όχι μόνο ακόμη πιο υγιεινή, αλλά και απολαυστική. Μία τέτοια διατροφική βάση συνδυάζει ευνοϊκά όλα τα στοιχεία που αναλύθηκαν παραπάνω και έτσι προσφέρει και αρκετό χώρο για αρκετές ατασθαλίες (για την πλειονότητα του κόσμου) ανάλογα με τα γούστα του καθενός. Επιπλέον, μία τέτοια διατροφική βάση συνδυάζει και μία σειρά από παράπλευρα οφέλη, όπως ότι είναι χαμηλή σε νάτριο, υψηλή σε βιταμίνες, αντιοξειδωτικά, και άλλα ιχνοστοιχεία, αλλά και με χαμηλή θερμιδική πυκνότητα, με αποτέλεσμα εκτός από την χοληστερόλη, να βοηθά σε μία σειρά από άλλους παράγοντες κινδύνου και νόσους, όπως ενδεικτικά στην υπέρταση, την παχυσαρκία, τον Διαβήτη, αλλά και σε κάποια είδη καρκίνου (π.χ. καρκίνο του εντέρου). Επίσης, αξίζει να τονιστεί ότι μία τέτοια διατροφή είναι ιδιαίτερα οικεία στον ελληνικό πληθυσμό, καθώς είναι η βάση της παραδοσιακής ελληνικής κουζίνας, κάτι που διευκολύνει πρακτικά στην προσπάθεια υιοθέτησής της.

Τέλος, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι στην προσπάθεια μείωσης της χοληστερόλης μέσω της διατροφής κομβικό ρόλο παίζει το σπιτικό μαγείρεμα. Θα μπορούσε κανείς να γενικεύσει ότι το χειρότερο σπιτικό φαγητό είναι προτιμότερο από το καλύτερο έτοιμο. Κι αυτό γιατί με το μαγείρεμα στο σπίτι τόσο οι πρώτες ύλες όσο και οι τελικές συνταγές αλλά και ο τρόπος μαγειρέματος είναι υπό τον προσωπικό μας έλεγχο, με αποτέλεσμα να είναι σχεδόν βέβαιο ότι με το σπιτικό φαγητό μειώνεται η έκθεσή μας σε trans λιπαρά, τηγανισμένα και άλλα χαμηλής ποιότητος λίπη, πρόσθετο αλάτι και σάκχαρα, και άλλες τεχνητές χημικές ουσίες (βελτιωτικά γεύσης, χρωστικές ουσίες, κ.ά.) ¹⁶. Και βέβαια, το μαγείρεμα στο σπίτι συνδυάζει την κοινωνική συνεύρεση και την ανθρώπινη επαφή, για τα οποία φημίζεται η μεσογειακή διατροφή και τρόπος ζωής, και τα οποία ξεκάθαρα
προσφέρουν και οφέλη υγείας ¹⁷.

Ο μη ειδικός κάνει συχνά διατροφικές επιλογές με κριτήρια γεύσης, απόλαυσης, κόστους, διαθεσιμότητας, αλλά και συνήθειας. Όσο πιο καλά ενημερωθεί κανείς και για τα θέματα της υγείας, τόσο πιο πολύ θα μπορεί να εντάξει και το κριτήριο της προαγωγής της υγείας στον τρόπο επιλογής της διατροφής της δικής του και των παιδιών του. Και όσο ο κόσμος θα στρέφεται σε πιο υγιεινές επιλογές τόσο οι εταιρείες τροφίμων θα αποκτούν ένα σημαντικό κίνητρο για την κάλυψη αυτών των νέων καταναλωτικών αναγκών και τάσεων. Και αυτό με τη σειρά του θα αυξήσει την διαθεσιμότητα τέτοιων επιλογών και σταδιακά θα βελτιώσει και τις πληθυσμιακές μας συνήθειες. Με λίγα λόγια, κάθε διατροφική μας επιλογή αποτελεί και μία ψήφο. Η έγκυρη ενημέρωσή μας για την σχέση της διατροφής με την υγεία αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση, ώστε σταδιακά η ψήφος μας αυτή να υποστηρίζει την προαγωγή της υγείας της δικής μας και των παιδιών μας.

Αναφορές

1. Mahmood SS, Levy D, Vasan RS, Wang TJ. The Framingham Heart Study and the Epidemiology of Cardiovascular Diseases: A Historical Perspective. Lancet. 2014;383(9921):999-1008. doi:10.1016/S0140-6736(13)61752-3.
   https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4159698/
2. Hovingh GK, Davidson MH, Kastelein JJP, O'Connor AM; Diagnosis and treatment of familial hypercholesterolaemia. Eur Heart J 2013; 34 (13): 962-971. doi: 10.1093/eurheartj/eht015.
   https://academic.oup.com/eurheartj/article/34/13/962/485821/Diagnosis-andtreatment-of-familial
3. Cholesterol Treatment Trialists’ (CTT) Collaboration. Efficacy and safety of more intensive lowering of LDL cholesterol: a meta-analysis of data from 170 000 participants in 26 randomised trials. Lancet. 2010;376(9753):1670-1681. doi:10.1016/S0140-6736(10)61350-5.
   https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21067804
4. European Commission, Eurostat (Dec 12, 2016). Causes of death statistics.
   https://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/Causes_of_death_statistics
5. Nishida C and Uauy R; WHO Scientific Update on health consequences of trans fatty acids: introduction. European Journal of Clinical Nutrition. 2009; 63: S1-S4. doi:10.1038/ejcn.2009.13
   https://www.nature.com/ejcn/journal/v63/n2s/full/ejcn200913a.html
6. Catapano AL, Graham I, De Backer G, et al. 2016 ESC/EAS Guidelines for the Management of Dyslipidaemias. Eur Heart J. 2016; 37 (39): 2999-3058. doi:10.1093/eurheartj/ehw272
   https://academic.oup.com/eurheartj/article/37/39/2999/2414995/2016-ESC-EASGuidelines-for-the-Management-of#42051127
7. The FDA takes step to remove artificial trans fats in processed https://www.fda.gov/NewsEvents/Newsroom/PressAnnouncements/ucm451237.htm
8. Mensink RP, Zock PL, Kester AD, Katan MB. Effects of dietary fatty acids and carbohydrates on the ratio of serum total to HDL cholesterol and on serum lipids and apolipoproteins: a meta-analysis of 60 controlled trials. Am J Clin Nutr. 2003;77(5):1146-55.
   https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12716665
9. US Department of Health and Human Services; US Department of Agriculture. 2015-2020 Dietary Guidelines for Americans. 8th ed. Washington, DC: US Dept of Health and Human Services; December 2015.
   https://health.gov/dietaryguidelines/2015/guidelines/
10. American Heart Association (2016) Saturated fats.
    https://www.heart.org/HEARTORG/HealthyLiving/HealthyEating/Nutrition/Saturated-Fats_UCM_301110_Article.jsp#.WLqY9X85b2a
11. Poli A, Marangoni F, Paoletti R, et al., Non-pharmacological control of plasma cholesterol levels. Nutrition, Metabolism and Cardiovascular Diseases. 2008;18(2):S1-S16. doi:10.1016/j.numecd.2007.10.004 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18258418
12. Lattimer JM, Haub MD. Effects of Dietary Fiber and Its Components on Metabolic Health. Nutrients. 2010;2(12):1266-1289. doi:10.3390/nu2121266.
    https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3257631/
13. Slavin JL. Dietary fiber and body weight. Nutrition. 2005;21(3):411-8. doi:10.1016/j.nut.2004.08.018 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15797686
14. Ostlund RE Jr. Phytosterols and cholesterol metabolism. Curr Opin
    Lipidol.2004;15(1):37-41. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15166807
15. Racette SB, Lin X, Lefevre M, et al. Dose effects of dietary phytosterols on cholesterol metabolism: a controlled feeding study. The American Journal of Clinical Nutrition. 2010;91(1):32-38. doi:10.3945/ajcn.2009.28070 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2793103/
16. Wolfson JA, Bleich SN. Is cooking at home associated with better diet quality or weight-loss intention? Public Health Nutrition. 2015;18(8):1397-1406. Doi:10.1017/S1368980014001943
    https://www.cambridge.org/core/journals/public-health-nutrition/article/divclasstitleis-cooking-at-home-associated-with-better-diet-quality-or-weight-lossintentiondiv/B2C8C168FFA377DD2880A217DB6AF26F
17. Ward T. Dean Ornish on Love and Connection (the Touchy-Feely Stuff). Medscape
    (May 16, 2016). https://www.medscape.com/viewarticle/863055